Bölüm 14 / Orijinal Yayın Tarihi: 19 Nisan 1999
Günümüzün ilerici küğünün temelinde yatan devrimci oluşum, Arnold Schönberg'in köktenci/radikal görüşe dayanan uygulamalarından doğmuştur. Yüzyılımızın başlarında büyük devrimciler olarak karşılanmış; ne Debussy, ne Skryabin, ne de Stravinsky yaptıkları ileri atılışlara karşın geleceğin küğünü belirlemede Schönberg kadar etkili olabilmişlerdir. Bunun nedeni; aynı çağda yaşamış olmalarına karşın, hiçbir bağdarın Schönberg kadar köktenci davranamamış, küğün dilini/gramerini ve yapısını onun çekincesiz atılışı ölçüsünde değiştirememiş olmalarındadır.
Ne ki Schönberg'in küğde yaptığı devrim birden oluşmamıştır. Bu devrimin nasıl gerçekleştiğini adım adım izleyebilmek çok merak verici bir öykü niteliği taşır.
13 Eylül 1874'de Viyana'da doğmuş olan Schönberg, orta halli bir ailenin çocuğuydu. Küçük yaşta keman ve çello çalmayı öğreniyordu. 16 yaşına geldiğinde babasının ölümü üzerine, geçinebilmek için bir bankada memurluk yapmaya başladı. Yine de küğcü arkadaş topluluğu içinde çellosuyla yer almayı gözetiyor, ufak tefek parçalar yazıyordu. Bağdarlığı, yayınlanan bir ansiklopedinin küğle ilgili maddelerini okuyarak, denemelere kalkışarak öğrenme yolundaydı. Ansiklopedi yayınının "S" harfine bir gelebilse de "Sonat" biçimini öğrenebilse bekleyişi içindeydi. 1894'de yirmi yaşındayken, kendisinden üç yaş büyük olan Alexander von Zemlinsky'den girdi/kontrapunt ve bağdama dersi almaya başladı. Daha üç aylık öğrenciyken, hocası Zemlinsky, Schönberg'in açık zekası, gördüğünü tüm ögeleriyle bir anda kavrama yetenek ve yetisi karşısında: "Daha şimdiden benden çok şey biliyor" diyordu.
Seslendirilen ilk yapıtı; Büyük re dengeserli Yaylı Dördülü 1897'de beğeniyle karşılandı. Bu ilk yapıta opus sayısı vermemişti. 1898-1899 yılları içinde ortaya çıkan piyano eşlikli bariton veya mezzosoprano için yazılmış şarkılar Op.1, Op.2, Op.3 sayılarını taşır. Sonradan yazacağı başka şarkı dizilerindeki dikkat çekici devrimci niteliği pek göstermezler.
1899 yılında Op.4 "Aydınlanan Gece" başlıklı yaylılar altılısı ilk seslendirilişinde büyük beğeni topladı... Oysa daha önce "Viyana Ses Sanatçıları Topluluğu"nca gözden geçirilmiş olan yapıt için bu toplulukca; Wagner'in Parsifal'inin üzerinden sünger geçirilmişcesine silik tınlayan bir kopyası, yargısı verilmişti. Schönberg bu yapıtını 1917'de yaylıçalar orkestrasına uyarladığı gibi 1943'de gözden geçirerek yeni bir düzenlemeye ulaştırmıştır. Kesin olan yön: "Aydınlanan Gece"nin çok uzun yıllar Schönberg'in en çok seslendirilen yapıtı bulunmasıdır. Bu yapıt; Schönberg'in geç-romantik akım içinde ortaya koyduğu, uyumsal/ armonik yapısı bakımından Wagner'i, içsel anlatımın sürekli zengin çeşitleme dokusuna dayandırılması bakımından Brahms'ı anıştıran yapısıyla dikkat çekici bir özgülük göstermektedir. Schönberg bu yapıtını Dehmel'in bir yırı/konulu şiiri üzerine bağdamıştır. Konu kısaca şöyledir: Birbirini seven bir kadınla erkek birlikte ayışığının aydınlattığı bir vadide yürümektedirler. Kadın bunalım içindedir, üzgündür, suçluluk duymaktadır. Çünkü bir süre önce sevdiği adamdan uzaklaşmış, ondan uzakta, aşırı yaşadığı sırada analığa özlem duyarak, dayanılmaz bir dürtü sonucu bir başkasından hamile kalmıştır. Şimdi sevgilisiyle buluşmuş, ona dönmüştür ama, karnındaki çocuktan ötürü üzgünlük içindedir, çünkü kavuşma anında herşeyi yeniden yitireceği korkusu içindedir. Adım adım yürünen vadide aydınlık biraz azaldığı, kimi çoğaldığı yerleri geçerken umut/umutsuzluk, kavuşma/yitiriş duygularının çatıştığı sezilir. Sonunda, erkeğin, sevdiği kadına "karnındaki çocuğu kendisinin sayacağını" belirtmesiyle gecenin aydınlanmasına ulaşılmış olunur.
Schönberg'in Op.4 "Aydınlanan Gece" adlı bu yapıtını, Herbert von Karajan yönetiminde (orkestraya uyarlanmış biçimiyle) Berlin Filarmoniden dinleyeceğiz.
MÜZİK : Aydınlanan Gece (29'43")
Arnold Schönberg yaşamının sonlarına doğru, yaratıcılığının üç dönemi olduğunu belirtmiştir. Bu belirlemeye göre: Birinci Dönem; dengeserliğe / tonaliteye bağlı olduğu dönemdir ki 1899-1908 yılları arasını kapsamaktadır.
İkinci Dönem: 1908-1923 yılları arasındaki dengeserlikdışı /Atonal Dönemdir.
Üçüncü ve son dönem: 1923'den son yapıtlarını yazmış olduğu, ölümünden bir yıl öncesi; 1950 yılına dek süren: dizisel / 12 Ses Küğü dönemidir.
Schönberg'in dengeserliğe bağlı kaldığı birinci dönem yapıtlarının Op.4 Aydınlanan Gece'den sonraki sırası şöyledir:
Op.5 Pelleas ve Melisande - Senfonisel yır (1902-1903) bu yapıtı daha önceki izlencemizin birinde sizlere dinletmiştik.
Op.6 Sekiz Şarkı - piyano eşlikli (1905)
Op.7 Dördül No.l (küçük re dengeserli) (1904 -1905)
Op.8 Orkestra Eşlikli Altı Şarkı (1904)
Op.9 15 Yalkın/solo çalgı için Oda senfonisi No.1 (1906)
Op.10 Dördül No.2 (küçük fa diyez dengeserli) (Bu dördül'ün son iki bölümünde soprano yalkıcı/solist sarkı söylemektedir) (1907-1908)
Op.11 Piyano için Üç parça (1908)
Op.12 Piyano eşlikli iki şarkı/iki ballad (1906-1907)
Op.13 Eşliksiz koro için "Friede auf Erden" (1907)
Op.14 Piyano eşlikli iki şarkı (1907)
Biz, bugünkü izlencemizde sizlere son olarak Op.10 Yaylılar Dördülü No.1'in ilk üç bölümünü dinleteceğiz. Aydınlık geceden sonra Schönberg'in hiçbir yapıtı ilk seslendirilişinde izleyiciden olumlu tepki almamıştır. Dengeserliğe bağlı, küçük re dengeserliğinin egemenliğinde yazılmış Birinci Dördül, ilk seslendirilişinde izleyicinin çoğunluğunun dinleti salonunu bırakıp gitmesiyle, artık Schönberg'in küğüne karşı başlayacak ve bağdarı "şarlatanlıkla" suçlamaya kadar varacak olumsuzlamanın başlangıcını oluşturmuştur.
Dört bölümlü olan Op.7 Birinci Dördül'ü Arditti Dörtlüsü seslendirecek.
MÜZİK: Scönberg Dördül No.1 Op.7 (46'03")
