Sayın izleyiciler; küğ tarihinin en büyük, en köktenci devrimlerinden birini gerçekleştirmiş olan Avusturya'lı bağdar Arnold Schoenberg'in söz konusu devrimde önemli konak noktalarını yansıtan yapıtlarını yıl dizinine göre tanıtmayı sürdüreceğiz.
Schoenberg 1903 yılı yazında Viyana'ya dönünce, o yıllarda ününün doruğuna ulaşmış olan Gustav Mahler'in desteğini, dostluğunu kazandı. 1904 ve 1905 yılları içinde Schoenberg; Op.8 Orkestra eşlikli 6 şarkı (1904) ile Piyano eşlikli Op.6 Sekiz Şarkı'yı bağdadı. Op.7 Birinci Yaylı Dördülü'nü de yine bu yıllar içinde yazdı. Daha önce dinletmiş bulunduğumuz Op.7 Birinci Yaylı Dördülü'nün 1907 yılındaki ilk seslendirilişinde, çoğu dinleyicinin yapıtı ıslıklayıp salonu terketmeye kalkışması karşısında, Gustav Mahler'in gözü kaçmakta olan bu izleyicileri yüksek sesle azarlayarak, yapıtı erinçle dinlemeye/anlamaya çalışmaları yolunda uyarısı ünlüdür. Bugünkü izlencemizde Schoenberg'in üç yapıtı yer alacaktır. İlk yapıt, onun 1906 yılında yazdığı, ilk seslendirilişi 8 Şubat 1907'de Viyana'da gerçekleştirilmiş olan Op.9 Birinci Oda Senfonisi'dir.
Schoenberg bu yapıtını 15 çalgıdan oluşan bir topluluk için yazılmıştır. Hepsi de yalkın/solo nitelik taşıyan 15 çalgı şunlardır: 1 flüt, 1 obva, 1 altobva / İngiliz Kornosu, 1 Mi bemol klarinet, 1 Sibemol klarinet, 1 Basklarinet, 1 Fagot, 1 Kontrafagot, 2 Korno, 2 Keman, 1 Viyola, 1 Çello, 1 Kontrabas...
Schoenberg bu yapıtında üçlü aralıkları kullanmaktan kesinlikle uzaklaşmış, dörtlü aralıkları yeğlemiştir. Dörtlü aralıkları üst üste kullanma durumunda birinci sesle üçüncü ses kakışma oluşturmaktadır. Schoenberg bu kakışmaların ardıncalığını yeğlemiş ve çözümsüz bırakmıştır. Senfoniyi se tek bölüm olarak biçimlemişti. İlk seslendirilişinde büyük tepkilerle karşılanmış olan 1. Oda Senfonisi, yazıldığından 40 yıl sonra küğ yazarları/eleştirmenlerce "Çağdaş Küğün en başarılı simgesi" olarak görülür olabilmiştir.
1906 yılında Viyanalı küğsever dinleyicilerin çoğu için; anlamsız, delicesine, çileden çıkarıcı bulunan 1. Oda Senfonisinin, böylesi bir tepkiye neden olan yanlarının açıklamasını şöyle yapabiliriz:
1. Oda Senfonisi, Monteverdi'den yani 17.yüzyıldan bu yana küğün tekyüzeyli/monodi, ezgil oluşumuna aykırı bir yönelişi gündeme getiriyordu. Başat tek bir ezginin egemenliği ve bunun uyumlu tınaşlarla çokseslendirilmesi yerine, girdiye/kontrapunta bağlı olarak birkaç ezginin birlikte süregenliği yapıta temel oluşturmaktadır. Gerçi girdili/kontrapuntal küğün, uyumsal küğle uyuşturulması olgusunu Debusy'de de görmekteyiz. Ne var ki Debussy de birlikte yürütülen ezgiciklerin dengeserlik dışına yönelmesi, hiçbir süreçte Schoenberg'de olduğunca kesinlik göstermemekte, kakışmaların zorunlu duruma sokmaları da burada olduğunca vazgeçilmezlik taşımaktadır. Dengeserliğe/tonaliteye alışmış kulaklar için hele bir de bilimsel doğallık gibi yönlendirilmiş kişiye , karşılaştığı; tüm alışkanlıklarını alt üst eden bu küğ karşısında, nasıl hiçbir dayanağı kalmamış kişi durumuna sokulmuş olduğunu düşünebilmek zor olmasa gerektir.
Bugün, Mozart'ın yapıtları karşısında kimsenin "fazla ses" taşıdığı yolunda bir tepki gösterebileceğini düşünmeyiz. Oysa, kulağı Haydn'ın sade küğüne alışmış Avusturya İmparatoru II. Joseph, süslemeleri bol olan bu küğ için; "Güzel ama çok fazla nota var" demekten kendini alamamıştır. Küğ tarihindeki bütün tepkileri göz önünde bulundurursak: Bach'ın, Rameau'nun, Beethoven'in, Wagner'in yapıtlarına karşı hep "çok ses" içerdikleri yönünden, bunun ilk dinleyişte karışık, anlaşılmaz gelmesinden ötürü olduğunu açıkca görürüz.
Şimdi Schoenberg'in, yazıldığından kırk yıl sonra küğ eleştirmenlerince "Çağdaş Küğün Simgesi" sayılan Op.9, 1. Oda Senfonisini Michael Gielen yönetimindeki Baden Baden Senfonisel Oda Orkestrası'ndan dinleteceğiz.
MÜZİK: Schoenberg - 1. Oda Senfonisi Op.9 (20'36")
Schoenberg, 1. Oda Senfenisi'ni bitirdikten sonra özdeş çalgı topluluğu için, yani 15 çalgı için, İkinci Oda Senfonisine başladı. Ne ki bu yapıtını bitiremedi. Uzun yıllar yapıtın yazımı sürüncemede kaldı. 1933'de Almanya'da Nazizmin egemenlik sağladığını, bu yönetimin saldırganca ülküsünün ilk uygulamalarının Yahudileri toplum dışına itmek, gettoya tıkmak, kamplara sokmak olduğunu görünce, Avusturya'nın geleceğinden büyük endişe duyarak o yıl Amerika Birleşik Devletlerine göçtü. Bundan sonraki yaşamı A.B.D.'de 1951 yılında ölümüne dek sürdü. 1938 yılında, 1906 yılında başlayıp da bitirememiş olduğu 2. Oda Senfonisini yeniden ele aldı. 1939 yılında tamamladı. Yapıtına zorunlu olarak Op.39 sayısını verdi. Bu oluşumda şaşılacak ölçüde ilginç olan nokta; 1923 yılında "Dizisel Yöntem"i de gerçekleştirmiş ve artık yapıtlarını bu yeni yönteme uygun olarak ortaya koyar oluşuna karşılık 33 yıl sonra eski biçemine tam bir uygunluk içinde yapıtını bitirebilmiş olmasıdır. Bunca yıl yüzüstü kalmasına karşın yapıtta en küçük biçem ayrılığı görülmez.Op.39, İkinci Oda Senfonisini yine Michael Gielen yönetiminde Baden-Baden Senfonisel Oda Orkestrasından dinleyeceğiz. İkinci senfonisinde Schoenberg iki bölümlü bir yapısallığı yeğlemiştir. Birinci bölüm: Adagio, İkinci bölüm: Con fuoco buyurguludur.
MÜZİK: Schoenberg - 2. Oda Senfonisi (19'27")
Bugünkü izlencemizde dinleteceğimiz son yapıt; Schoenberg'in ilk seslendirilişi büyük tepkilere neden olmuş bulunan Op.10 Küçük fadiyez dengeserli 2. Yaylılar Dördülüdür. Dört bölümlü olan yapıtın son iki bölümünde soprano yalkıcı, ünlü Alman ozanı Stephan George'nin iki şiirini söylemektedir. "Uzaklaşma" başlıklı ikinci şiirin ilk dizesinde "Uzak gezegenlerin havasını duyuyorum" sözleri geçmektedir. Schoenberg'in küğünden bir şey anlamayan, ona karşı çıkan eleştirmenlerce, bu sözler sanki Schoenberg'in küğünün bir tanımlamasını yapıyor sayılarak yıllarca, çok saçma bir tutumla; bu küğün dünyamızla ilgisi bulunmadığı, bizlere çok uzak bir başka gezegenin küğü sayılmalıymış tanımlanmaya çalışılmıştır. Schoenberg'in Op.10, 2. Yaylı Dördülünü'nün 1- Moderato 2- Çok hızlı buyurgulu iki bölümünü Arditti Dörtlüsünden dinleyeceğiz. Soprano yalkıcıların da yer aldığı 3. ve 4. bölümleri gelecek izlencemizde sunacağız.
MÜZİK: Schoenberg - 2. Yaylı Dördül'ü Op.10
- Bölüm (6'29")
- Bölüm (6'47")
Not: Tekrar yayında kısaltılmış olan programın ses kaydında Op.10 2. Yaylı Dördül'ü yayınlanmamıştır.
