Macar bağdar Bela Bartok, birinci dünya savaşından sonra Romanya sınırları içinde kalan Nagyszenmiklos'da 1881 yılında dünyaya geldi. Babası Tarım Okulunda müdür, annesi eski bir öğretmendi. İlk piyano derslerini daha beş yayındayken annesinden almaya başlamıştı. Sekiz yaşına geldiğinde babası öldü. Oğlunu yetiştirebilmek için annesi yeniden öğretmenliğe başladı.1891'de halk önünde ilk dinletisini verdi. 1894'te Laszlo Erkel'in öğrencisi oldu, daha ileri, yeterli bir küğ eğitimi görür oldu. 1899'da Budapeşte Krallık Küğ Akademisine girdi. Çok erkenden bağdama/kompozisyon yapmaya başlamıştı. Daha 1891'de on yaşındayken ilk dinletisini verdiğinde Beethoven'in sonatlarından bir bölüm çalmış olduğu gibi kendi bağdası olan "Tuna" adlı piyano parçasını da çalmıştı. 1900 yılına gelinceye değin bazı parçalar yazdı. Ne ki bunların hepsinde Brahms, Liszt, Wagner etkisi açıkca görülüyordu. Buna karşılık bu yolun tükenmiş olduğunu anlıyor, kendi yolunu bulamaması nedeniyle bunalım geçiriyordu. Bu bunalım sonucu 1900 yılından 1902'e dek hiç bir bağda yazmadı. Bağdarlıktan vazgeçmiş gibi görünüyordu. Çok iyi bir piyanoçalar olarak tanınma yolundaydı. 12 Şubat 1902 günü bir dinletide Richard strauss'un "Zerdüşt Böyle Buyurdu" adlı senfonisel yırını dinleyince nasıl bir yol izlemesi gerektiğini anladı. Strauss'un tüm partiturlarını getirterek inceledi. 1907 yılına gelinceye değin verdiği yapıtlarda Richard Strauss'dan aldığı esinle yazısında esneklik ve orkestralama zenginliği görülmeye başladı. 1907'de arkadaşı Zoltan Kodaly'nin önermesiyle Debussy'nin küğü ile ilgilenmeye başladı. 1907'e dek ortaya koyduğu yapıtlarda Brahms-Liszt-Wagner-Strauss etkisini görebilmek ne ölçüde olasıysa, 1907'de ve sonrasında ortaya koyduğu yapıtlarda bunlara Debussy'nin izlenimci anlayışının eklenmiş olduğunu görebilmek de aynı ölçüde söz konusudur. Ancak Bartok'un küğüne yine bu yıllar içinde girmiş olan bir başka etkinlik daha vardır ve bu sonuncusu hepsinden daha güçlü olarak onun küğünün en derinine yerleşmiştir. 1905 yılında arkadaşı Kodaly ile birlikte; Çigan küğünden ayrı bir yapısı olan, yitmeye yüz tutmuş gerçek yerel Macar küğü ile ilgilenmeye, bunların derlenmesine geçmişti. 1906 yılında Kodaly ile birlikte ortak bir çalışma olarak "Yirmi Macar Halk Çığırgısı" yayınladılar. Çığırgıların ilk on tanesini Bartok, kalan onunu Kodaly çokseslendirmişti. Macar halk çığırgılarının ezgisel ve tartısal yapısı, giderek öteki Balkan ülkelerinin yerel küğü Bartok'un ilgi alanına girmiş, küğsel yapılanmayı algılayışında temel ögelerden birisi olarak, yapıtlarında yer almış oldu.
Bugünkü izlencemizde Bartok'un 1910 yılına dek yazmış olduğu yapıtlarından üç örnek sunacağız. İlk dinleteceğimiz yapıt, onun 1905 yılında yazmış olduğu 5 bölümlü 1. Orkestra Ardış'ı/Suite'i Bölüm başlıkları şöyle: 1.Allegro Vivace 2.Poco Adagio 3.Presto 4.Moderato 5.Molto vivace
Detroit Senfoni Orkestrasını Antal Dorati yönetiyor.
KÜĞ: Bartok - Ardış 1, Op.3 (37'16")
Şimdi sunacağımız yapıt, Bartok'un 1945'de ölümünden on bir yıl sonra 1956'da bulunmuş olan 1. Keman Konçertosu. Bartok 1907-1908 yılları arasında orkestra için Op.5 "İki Portre" adlı yapıtını yazmıştır. Sonradan elde edilen 1.Keman Konçertosu'nun ilk bölümü, Op.5 İki Portre'nin ilk bölümü ile özdeştir. Ancak ana ezginin sürdürümü yalkın/solo kemana verilmiştir. İki yapıtın ikinci bölümleri tümden değişiktir. Bartok, sağlığında yapıtı keman konçertosu olarak yazdıktan sonra elyazması notaları, gönül yakınlığı bulunan kemancı Stefi Geyer'e vermiştir. Stefi Geyer'in 1956'da ölümü sonucu, sakladığı yapıt ortaya çıkmıştır. Bartok'un 1907-1908 yılları arasında yazmış olduğu 1. Keman Konçertosunu, kemancı Kyung Wha Chung ile Sir Georg Sollti yönetimindeki Şikago Senfoni Orkestrasından dinleyeceğiz. İki bölümlü olan konçertonun bölüm başlıkları: 1.Andante sostenuto 2.Allegro giocoso
KÜĞ: Bartok - 1. Keman Konçertosu (20'10")
Üçüncü yapıt olarak Bartok'un piyano küğüne örnek olmak üzere, 1908-1909 yılları arasında yazmış olduğu Op.8b 2 Ağıt/Elegie'i sunuyoruz. Piyanoyu György Sandor çalıyor.
KÜĞ: Bartok - 2 Elegy / Ağıt (11'20)
Not: Tekrar yayında kısaltılmış olan programın ses kaydında Ardış 1, Op.3 yayınlanmamıştır.
