Çağlar ve Müzik - 03

Bölüm 3 / Orijinal Yayın Tarihi: 18 Ocak 1999



Franz Liszt'in yapıtlarına ayırdığımız bugünkü izlencemizde onun dengeserlik (tonalite) bağından tümüyle kurtulmaya yöneldiği, bu amaçla; üçtamseslik (triton) açıklığı, dengeserlik anlayışını sarsıntıya uğratan tam sesler dizisini kullandığı, küğünü ezgisel egemenlikten sıyrılıp aralık anlayışına göre kurmaya başladığı 1861 -1869 yılları arasındaki "Roma Dönemi" yapıtlarıyla 1870'den ölümüne (1886) yılına dek süren son döneminde vermiş olduğu yapıtlardan seçilmiş örneklere ayırmış bulunuyoruz.
(1) İlk dinleyeceğiniz yapıt, 1862 /63 yıllarında yazmış olduğu "İki Dinleti Çalışması" başlıklı yapıtı. İki parçadan oluşmaktadır. İlki; "Orman Mırıltıları", İkincisi; "Küçükcinlerin Oyunu" adını taşımaktadır. Piyanoyu Georges Czifra çalmaktadır. MÜZİK : küğ (6'31")
Liszt "Mefisto Valsi" başlıklı yapıtlarından ilkini 1859/62 yılları arasında yazmış, piyano için yazılan bu yapıtı sonra orkestraya da uyarlamıştır. 1881 yılında 2 sayılı olanı, 1883'te 3 sayılı olanı, 1885'te (demek ölümünden bir yıl önce) 4 sayılı son Mefisto Valsini yazmıştır. Liszt'in 4 Mefisto Valsi'ni birbiri ardından piyanoçalar Leslie Howard'ın piyanosundan dinleyeceksiniz.

< MÜZİK : küğ (35'14") >

(3) Liszt son piyano yapıtları arasında nerdeyse izlenimciliğin önhabercisi gibi bir tutum içindedir. İşte 1881 yılında yazmış olduğu "Külrengi Bulutlar" ve son yapıtı sayacağımız dengeserliğin artık işlevinin bitmiş olduğunu kanıtlayan 1885'de yazmış olduğu "Dengeserlikdışı Bagatel". Her iki parçayı da Andrea Bonatta'dan dinleyeceksiniz.

< MÜZİK : küğ (05'29") >

Franz Liszt üstün bir piyanoçalardı. Piyano için devrimci nitelikte yapıtlar ortaya koymuştur. Ancak aynı doğrultuda üstün bir orgçalardı. Org için 47 parça yazmıştır. Org yapıtlarında da uyum ve biçim anlayışında ilerici-devrimci niteliği hemen kendini belli ettiği ölçüde bunların çoğunda, piyano yapıtlarında olduğu gibi üstün bir takât sınırı (performance) kendini zorunlu kılmaktadır. J.S.Bach'tan sonra Liszt'e gelinceye değin tanınmış, büyük bağdarların hiçbiri org'a yeterince önem vermemiş, önemsenir bir yapıt ortaya koymamışlardır. Liszt org'u yeniden gündeme getirmiş, sadece Barok dönemin çalgısı sayılmaktan kurtarmış geleceğe-günümüze uzanan yolu açmış bulunmaktadır. Liszt' in org yapıtlarına örnek olarak "Bach üzerine Prelüd ve Füg" ile "Trauerode/Yas Odu"nu sunacağız. "Bach/adı üzerine Prelüd ve Füg" 1855'de , "Trauerode" ise 1860 yılında yazılmıştır.

< MÜZİK : küğ (11'50") >

Çağlar ve Müzik - 02

Bölüm 2 / Orijinal Yayın Tarihi: 11 Ocak 1999



Sayın dinleyiciler, bugünkü izlencemizde yine Franz Liszt'in yapıtları üzerinde duracak, az tanınmış ve az seslendirilmiş, bazı yapıtlarını tanıtmaya calışacağız.
Felix Mendelssohn Bartholdy ve Robert Schumann, Liszt'i bağdar olarak yetersiz bulmuş, 1830 - 1847 yılları arasında yazdıkları yazılarla onu hep eleştirmiş 19. yüzyılın ilk yarısında etkilendikleri kesin görülen iki bağdardı. Liszt'i küçümseyen yazıları ile, Liszt'in değerinin anlaşılmasını geciktirmiş oldular.
Mendelssohn, Liszt 'in bağdarlık yanıyla ilgili şunları yazmıştı: Bence tek eksiği, gerçek bağdarlık dediğimiz şey, kendisine özgü küğsel düşünceden yoksun bulunması.
Şunları da Schumann yazmış: Paganini'nin ortaya çıkışıyla Liszt çalgısınının sınırlarını aşacak bir parlaklığa yönelmiştir. Apparition'da nerdeyse işi çılgınlılığa kadar götürmüştür. Ancak Chopin'in varlığı Liszt'i biraz olsun kendine getirebilmişse de sanırım Liszt için artık çok geç, bağdarlık yönünden yitirdiklerini kazanabilmesi olanaksız.
Mendelssohn'un da, Schumann'ın da yine o dönemin öncü bağdarlarından olduğu bugün artık tartışmasız olsa bile Hector Berlioz'a da hiç de olumlu gözle bakmadıkları, onu da küçümsemiş olduklarını belirtelim.
Şimdi ilk olarak, Schumann'ın işi çılgınlılığa kadar vardırdı diye tanımlamaya çalıştığı, Liszt'in 1834-35 yılları içinde yazmış olduğu Apparitions (Belirmeler) başlıklı üç piyano parçasını Michel Bourdoncle'un piyanosundan dinleyelim. Parçalardan üçüncüsü Franz Schubert'in bir valsi üzerine yazılmıştır.
< MÜZİK : Apparitions 1, 2, 3 (19.28) >
Şimdi dinleteceğimiz yapıt, beşinci parçasını Liszt'in 1842'de yazmış olduğu bilinen, ancak altı parçanın her birinin hangi yıllarda yazılmış olduğu kestirilemeyen tümünün 1850 yılında ortaya çıktığı kesin olan Consolations (Avunmalar) başlıklı altı piyano parçasını Andrea Bonatta'dan dinleyeceğiz. Bonatta'nın yapıtı seslendirdiği piyano, Steingrueber'in 1873 yılında Liszt için yapmış olduğu ve Liszt'in o yıldan ölümüne dek geçen 13 yıllık süre içinde kullanmış olduğu Bayreuth'deki evinde bulunan özel piyanodur.

< MÜZİK : Consolations (15.20) >

Sırada Liszt'in konçertosu bulunmakta. Üçüncü Piyano Konçertosu. Liszt'in 1. ve 2. Piyano Konçertoları herkesçe bilinmektedir. 1. Piyano Konçertosuyla aynı dengeserlikte (büyük mibemol) yazılmış üçüncü konçerto iki-üç yıl kadar önce bulunmuş olup bugüne dek yayınlanan Liszt yapıtları sıralacında görülmemektedir. Yapıtın kesin yazılış yılı da belli değildir. Birinci piyano konçertosunun ilk tasarımının ortaya çıktığı 1839 yılından önce yazılmış olabileceği düşünülmektedir.
Piyanoyu Steven Mayer çalmakta, Londra Senfoni Orkestrasını Tamas Vasary yönetmektedir.

< MÜZİK : 3. Piyano Konçertosu (14.39) >

Şimdi de Liszt'in Piyano Konçertoları kadar ünlü, tanınmış ve çok tutulmuş bir yapıtı sırada: Totentanz (Ölüm Kırını) Piyano ve Orkestra için yazılmış olan yapıt, Dies İrae ezgisinin çeşitlemelerinin sergilenmesinden oluşmaktadır. Liszt bu yapıtını 1849'da bitirmiştir. Ne ki yapıtı üzerinde 1865 yılına kadar değişiklikler yapmıştır. Bizim size dinleteceğimiz biçimi yapın Ferrucio Busoni tarafından yayınlanmış olan 1853 biçimidir. Steven Meyer ve Tamas Vasary yine iş başındalar.

< MÜZİK : Totentanz (17.39) >

Çağlar ve Müzik - 01

Ertuğrul Oğuz Fırat'ın çağdaş küğü anlattığı radyo programı Çağlar ve Müzik 2012 yılında TRT Radyo3'te tekrar yayınlanmaya başladı. Bu blog'da bu programın kayıtlarını takip edebileceksiniz.

Bölüm 1 / Orijinal Yayın Tarihi: 4 Ocak 1999



Radyo 3'ün sayın izleyicileri, bugünden başlayarak her hafta Pazartesi günleri saat 9.15'den 10.30'a kadar sürecek izlence çerçevesi içinde sizlere çağdaş küğü (çoksesli müzik'i) anlatmaya çalışacağım.
İzlence boyunca konuşmadan çok konuyla ilgili örnekleri dinletme yönüne daha ağırlık vereceğimizi de hemen belirtmek isterim.
Küğ (çoksesli müzik) kitaplarında çoklukla, çağdaş küğün 1862-1918 yılları arasında yaşamış olan Claude Achille Debussy'nin "Bir Kır-Tanrısının (Pan) Öğleden Sonrası" yapıtının 1894 yılında ilk çalınışı ile başlamış olduğu yazılıdır. Neyi başlatmıştı Debussy? List ve Wagner'le dengeserlik (tonalite) sınırları zorlanmaya başlamıştı.. Debussy bu zorlamayı geliştirmiş dengeserliğe bağlı uyumsal (armonik) dizgeyi koşullu olmak anlayışından uzaklaştırarak özgürleştirmişti.
Çağdaş Küğün yapısallıkta ve uyumda özgürleşmesi durumunu daha iyi anlayabilmek için Liszt'in yapıtlarına bakmak zorunlu olmaktadır. 1911 yılında Arnold Schönberg'in söylediği "Wagner de içinde olmak üzere hepimiz; Cesar Franck, Richard Strauss, Debussy ve son Rus bağdarları, her şeyimizi ona borçluyuz" sözü çok önemli ve doğru bir açıklamadır. Bu nedenle, çağdaş küğü tanıtmaya/anlatmaya girişirken izlencemizin ilk bölümlerini Liszt'in yapıtlarını tanıtmaya ayırdık.
Ferenc (veya Franz) Liszt 1811 yılında Macaristan'da doğdu. 1886'da Almanya'da Bayreuth'da öldü. 1823 yılında 12 yaşındayken Paris'e geldiğinde birçok dinleti vermiş piyanoçalar olarak tanınmaya başlamıştı. 1827'de babası ölünce annesinin bakımını üstlenmek zorunda kaldı. 1830-1832 yılları arasında üzerinde derin etkileri olacak üç kişiyle tanıştı: 1830'da Berlioz ile tanıştı. Onun Fantastik Senfonisinin ilk seslendirilişini dinledi, çok etkilendi.
1831'de Paganini'yi tanıdı. Paganini'nin kemanda ulaştığı teknik güce piyanoda da kendisinin erişebilmesini amaçlayarak üç yıl süreyle kendisini piyano üzerinde çalışmaya verdi. Dinleti vermekten uzaklaştı... Bu üç yılın sonunda ortaya çıktığında Paganini'nin kemanda ulaşmış olduğuna Liszt de piyanoda ulaşmış, "Erişilmesi çok zor, olağanüstü bir piyanoçalar" olarak ortaya çıkmıştı. Hem teknik açıdan hem yorum açısından çağının en önde gelen piyanoçaları olmuştu.
En son Chopin'le tanıştı. Onun şiirsel biçeminden etkilendi. Liszt bağdar olarak ilk yapıtlarını 1824 yılından başlayarak göstermeye başladı. Bu ilk yapıtlar içinde tek operası "Don Sanche" ya da öteki adıyla "Sevi Şatosu" ile piyano için yazılmış çeşitlemeler bulunmaktadır. Paganini'yi dinledikten sonra onun yalkın (solo) keman için yazmış olduğu Caprice'lerinin bazılarını piyanoya uyarlamak istemiş, 1838'de 6 Paganini Etüd'ü ortaya koymuştur. Yapıtını o dönemin tanınmış piyanoçalarlarından olan, Robert Schumann'ın eşi Clara Schumann'ın adına sunulamış. Ne ki Clara Schumann çokça hünerlilik isteyen bu parçaları yeterince değerlendirememiş olduğu için seslendirmemiştir. Benzer anlayışsız, ilgisiz tutumu 1852-53 yılında yazdığı piyano yazınının en önemli yapıtlarından olan tek piyano sonatı'nı Robert Schumann'ın adına sunuladığında da görmüştür.. Karı-koca Schumann'lar "Sonat"ın devrimci yönünü görüp anlayamamışlar üzerinde de hiç durmamışlardır.
Liszt'den bir yaş büyük olan, 1810 doğumlu Robert Schumann 1823 yılında Op.3 ve Op.10 sayılarını taşıyan yapıtlarında Paganini'nin 24 Caprice'inden 12 tanesini piyano için düzenlemiştir. Liszt'in Yazdığı 6 Paganini Caprice'iyle Schumann'n 12 Caprice'inden ancak üç tanesi sayısal birlik göstermektedir. List ve Schumann'dan sonra da Paganini Caprice'lerinden esinlenerek değişik uyarlama yapmış bağdarlar çıkmıştır. Özellikle 24. Caprice çok etkileyici olmuştur.
Biz bugünkü izlencemizde Liszt'in Paganini Caprice'leri yanında Schumann'ın sıra sayısı tutan Caprice uyarlamalarını bir biri ardından sunmak istiyoruz.
(1) Önce Paganini Caprice 1 – Keman Michael Rabin. Hemen ardından F. Liszt'in piyano uyarlamasını piyanoçalar Valery Kuleshov'dan dinleyeceksiniz.
< MÜZİK : Özel CD >
(2) Şimdi sırada Paganini Caprice'lerin 5 ve 6.sı. Keman yine Michael Rabin. Ardından 5. ve 6. Caprice'lerin Robert Schumann'ca piyanoya uyarlamasını piyanoçalar Jean Martin'den dinleyeceksiniz.
Bunun ardından da Franz Liszt'in 5. ve 6. Caprice'leri birleştirdiği uyarlamasını piyanoçalar Valery Kuleshov seslendirecek.
< MÜZİK : Özel CD >
(3) Paganini'nin 9 sırasayılı Caprice'ini Michael Rabin çalacak. Aynı Caprice Robert Schumann uyarlaması olarak Jean Martin tarafından, F. Liszt uyarlaması olarak da Valery Kuleshov tarafından seslendirecek.
< MÜZİK : Özel CD >
(4) Paganini Caprice 17. numara – keman Michael Rabin. 17. Caprice uyarlaması olarak, piyanoda Valery Kuleshov'ca. Robert Schumann bu Caprice'in uyarlamasını yapmamış.
< MÜZİK : Özel CD >
Paganini Caprice'lerinden 20, 21 ve 24.cüyü yüzyılımızın ilk yarısını tamamlamadan önce yapıtlarını vermiş ünlü, büyük Polonyalı bağdar Karol Szymanowski keman ve piyanoya uyarlamıştır. 1882-1931 yılları arasında yaşamış olan Szymanowski Op.49 sayısını taşıyan bu yapıtını 1918 yılında yazmıştır.
Liszt Caprice 24'ü piyanoya uyarlamıştır.
1913 doğumlu olup 1994 yılında ölmüş bulunan günümüz küğünün önemli bağdarlarından olan Witold Lutoslawski 1941 yılında Caprice 24'ü iki piyano için uyarlamıştır. Şimdi bu belirtmemize uygun olarak, önce Michael Rabin'in kemanıdan Paganini'nin 24 sayılı kaprisini, ardından aynı Caprice'in Karol Szymanowski'nin keman-piyano uyarlamasını kemanda Ulf Hoelscher, piyanoda Michel Beroff olarak dinleyeceksiniz. Bundan sonra da Liszt'in 24 nuaralı Caprice'in piyano uyarlamasını, en son olarak da yine 24 sayılı Caprice'in Lutoslawski tarafından yapılmış iki piyano uyarlamasını dinleyeceksiniz.
Liszt'in yapıtını yine Valery Kuleshov çalacak. Lutoslawski'nin yapıtını; Bracha Eden ve Alexander Tamir ikilisi seslendirecek.
< MÜZİK : Özel CD >